ЗАҢДАРДЫҢ АДАМДАРҒА ҚЫЗМЕТ ЕТУІ ҮШІН ЗАҢНАМАНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ МАҢЫЗДЫ

Жаңа конституциялық ережелер, тұтастай алғанда, заңнамалық ұсыныстарды әзірлеу мен заң жобалау жұмысын жоспарлау сатысынан бастап, заң шығару процесінің тәсілдерін қайта қарауға алып келуге тиіс. Қолданыстағы заңнамалық актілердің жекелеген ережелері ғана емес, қалыптасқан құқық қолдану практикасы да өзгеруге тиіс.

Парламент өзінің күнделікті заң­на­малық қызметінде көбінесе Үкімет енгізген заң жобаларын «редакциялау» бойынша күнделікті жұмыстармен айналысуға мәжбүр. Депутаттардың заң шығару бастамасы тәртібімен енгізілетін заң жобалары көбінесе сол Үкіметтен немесе жекелеген мемлекеттік органдардан келеді, олар осылайша, «депутаттық» заң жобаларына қолданылмайтын үкіметтік заң жобаларын талқылау мен сараптау жөніндегі міндетті талаптарды айналып өтуге ұмтылады. Мұндай жағдай түбегейлі өзгеруге тиіс.

Парламент депутаттардың заң шыға­ру қызметі арқылы оның басты, бірінші кезектегі функциясы – өкілдік функция­сын іске асыруға тиіс. Бірінші кезекте, заңдарда халықтың өзекті қажет­тіліктеріне сай келетін және халық өкілдері ретінде депутаттар «ретрансляциялайтын» ұсыныстардың, идеялар мен тұжырымдамалардың көрініс табуға тиіс.

Бұл ретте басты салмақ Парламент Мәжілісіне түсіп, заңдар сонда қабыл­дануға тиіс. Парламент Сенаты қабыл­данған заңды мақұлдау немесе ма­құл­дамау арқылы көп дәрежеде бақылау функциясына ие болады.

Қазақстан Президентінің құқықтық регламенттеу деңгейлері арасындағы теңгерімді белгілеу туралы талабы өзінің заңнамалық тұрғыдан іске асырылуын табуға тиіс. Заңнамалық және заңға тәуелді актілер қабылданатын мәселелер шеңберін нақты ажырату қажет.

Жүргізіліп жатқан әкімшілік реформа шеңберінде мемлекет мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылтуға, оның өкілеттігін кеңейтуге, «әкімшілік қараушылықты» (дискреция­ны) кеңінен енгізуге бағыт алды. Бұл, өз кезегінде, белгілі бір шенеуніктің «қалауы» озбырлық пен заңсыздыққа айналмауы үшін осы дискрецияның нақты құқықтық шеңберін құруды талап етеді.

Заңдардың адамдарға қызмет етуі үшін заңнаманың тиімділігін арттыруға бағытталған шаралар қабылдау қажет. Бұл, ең алдымен, заңнаманың тиімділігін мониторингтеу және нормативтік құқықтық актілерді қабылдау салдарын болжау функцияларын күшейту, заң жобаларын дайындау жөніндегі қызметті кәсіби негізге ауыстыру және т.б.

Қазақстан Конституциясының ма­ңызды новеллаларының бірі «халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпті сақтауға, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайларға жедел ден қою мақсатында Үкімет Парламентке оның Палаталарының бірлескен отырысында Парламенттің дереу қарауына жататын заң жобаларын енгізе алады» деп белгілейтін норма болып табылады. Парламент осы заңды қабылдағанға дейін Үкімет заң күші бар уақытша нор­мативтік-құқықтық актілерді «өз жауап­кершілігімен» қабылдауға құқылы.

Қазіргі уақытта белгілі бір заңнамалық өкілеттіктер Президентке емес, Үкіметке беріледі, өйткені ол жедел мемлекеттік басқаруға жауапты. Үкіметтің дағда­рысты ахуалдарға ден қоюдың жедел шаралары жөніндегі өкілеттіктері болады. Жаңа конституциялық ережелер мен «берілген заңнама» туралы бұрынғы нормалардың басты айырмашылығы – мұндай делегацияның нақты шектерін белгілеу. Үкіметтің «заң шығару» функциясы абсолютті де, сөзсіз де емес екеніне назар аудару қажет. Конституциялық норма Үкіметтің заң күші бар актілерді кез келген уақытта және кез келген себеппен қабылдай алады дегенді білдірмейді.

Үкіметтің «заң шығару» функция­сының барлық осы айқын және анық шектеулері атқарушы биліктің заң шығару функцияларын «тартып алуы» туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Соны­мен бірге биліктің атқарушы тармағы­ның мұндай өкілеттігі осындай қатаң шектеулі, «өлшенген» шекте, әсіресе соңғы, «жеделдетілген» уақытта өте қа­жет болды.

Соңғы екі жылдың ішінде біз коро­на­вирус пандемиясынан туындаған төтенше жағдайды, 2022 жылғы қаң­тар­дағы қайғылы оқиғаларды, Украи­надағы әскери іс-қимылдарға байла­нысты әлемдік геосаяси және эконо­ми­калық дағдарыстарды бастан өткердік. Ерекше міндеттер әдеттегіден тыс ше­шімдер қабылдауды қажет ететіні түсінікті. Конституцияға өзгерістер мен толық­тырулар енгізу жөніндегі кеңесте Пре­зидент «мемлекеттік аппарат шұғыл түрде шұғыл әрекет етуге тиіс» деп атап өтті. Сондықтан бұл түзетулер Үкіметке қажетті актілерді қабылдауға мүмкіндік береді, дағдарыс жағдайында жеделдікті қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар Үкіметтің өкілет­тік­терін біршама кеңейту бақылау және тепе-теңдік жүйесіне сәйкес биліктің басқа тармақтарының функцияларын кеңейтуге әкеледі. Мемлекет басшысы атап өткендей, «осыған байланыс­ты Парламенттің қарқынды жұмысы ерекше маңызды», ал тұтастай алғанда, Парламенттің рөлі «жаңа парадигмаға сәйкес» айтарлықтай күшейтілуге тиіс.

Парламент қызметін бұл «қарқындату» және оның рөлін күшейту, ең алдымен, Конституцияда негізі қаланған және 2017 жылы айтарлықтай кеңейтілген парламенттік бақылауды күшейтуде көрі­нуі тиіс. Парламент заңдарды қабыл­дап қана қоймай, олардың орындалуын бақылайды және тұтастай алғанда атқа­рушы биліктің қызметін бақылау бойын­ша кең өкілеттіктерге ие болуы керек.

Осыған байланысты «заңдардың орындалуы» ұғымын енгізудің, сон­дай-ақ заңдарда нақты, егжей-тегжей кри­терийлерді (көрсеткіштерді) белгілеу­дің шұғыл қажеттілігі туындайды, оларға қол жеткізу немесе қол жеткізбеу нақты мемлекеттік органның, жекелеген шенеуніктің заңның орындалуын бағалауға мүмкіндік береді. Өйткені олардың қызметінің мәні заңның пассивті «бұзылмауында» емес, заңның қабылдануы адамдардың өмір сүру сапасын арттыру, жұмыс орындарын құру, инвестициялар тарту және т.б. бағытталған мақсаттарға қол жеткізу бо­йынша белсенді, шығармашылық қызметте болып табылады. Конституциялық сот Үкіметтің жаңа, ерекше өкілеттіктерін іске асыру кезінде құқық үстемдігі қағидатын сақтаудың маңызды кепілі, сондай-ақ «тежемелік әрі тепе-теңдік» жүйесі элементтерінің бірі болатынын атап өту қажет.

Конституциялық соттың рөлі саяси мәселелерді құқықтық салада шешу тетігінің пайда болуында. Сондықтан соңғы жылдары үлкен қоғамдық резонанс тудырған және тіпті көпшілік алдында сөз сөйлеуге алып келген өзекті мәселелер енді Конституциялық Сотта шешілуі мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда Конституциялық Сот мемлекеттік құры­лыстың осы кезеңінің басты мақсаты қазақ­стандықтардың өмір сүру сапасын арт­тыруға да ықпал ететін болады.

Әрине, бұл мәселені шешу үшін сая­си процестің барлық тараптарының бел­сенді қатысуы қажет екені сөзсіз. Атап айтқанда, заңды қоғамдастыққа, ғалым­дарға және практикамен айналысатын заңгерлерге, адвокаттарға, заң консультанттарына, нотариустарға, медиа­торларға Конституциялық Сотқа негізделген және практикалық өзек­тілігі бар сауалдардың белгілі бір «пулын» қалыптастырудан бастау қажет. Бұл жұмыс Жаңа Қазақстанның құры­лысындағы белгіленген реформаларды ілгерілетуді жеделдете алар еді.