ТҮРКІСТАН: «ОҚУ ОРНЫНА ГРАНТҚА ТҮСІРІП БЕРЕМІН ДЕП» ТҰРҒЫНДЫ АЛДАҒАН КЕЛІНШЕК АНЫҚТАЛДЫ

Түркістан ҚПБ-на арызданып келген жергілікті тұрғын алаяқтың құрбаны болғандығын жеткізді. Яғни танысы 2021 жылдың ақпан айында “оқу орнына грантқа түсіріп беремін” деп сеніміне кіріп, 1 500 000 теңгесін алған. Аталған жайтты тәртіп сақшылары ҚР ҚК-нің 190-бабы “Алаяқтық ” бойынша тіркеді. Түркістандық тәртіп сақшылары тұрғынды алдап, ақшасын алып кеткен күдіктіні қолға түсіріп, қылмысты ашу мақсатында іздестіру шараларын жүргізді. Қажетті деп танылған барлық іс-шараларды жүзеге асырды. Нәтижесінде полиция қызметкерлері күдікті ретінде жұмыссыз әйел, Кентау қаласының тұрғынын анықтады. Белгілі болғандай, сезікті әйел алаяқтықпен алған ақшаны өз қажеттілігіне жаратып жіберген. Тәртіп сақшылары күдіктінің бұдан басқа да қылмыстарға қатыстылығын анықтау үстінде. Сондықтан облыс полицейлері мүмкіндігінше сақ болып, кез келген адамға артық сенім білдірмеу керектігін айтады. Алаяқтық – бұл қылмыскерге заңсыз пайда табуға немесе жәбірленушіге құқығынан бас тартуға бағытталған қасақана алдау әрекеті. Алаяқтықтың түрлеріне салықтық алаяқтық, несиелік карта бойынша алаяқтық, банктік алаяқтық, бағалы қағаздар бойынша алаяқтық және банкроттық бойынша алаяқтық жатады. Алаяқтық әрекетті бір жеке тұлға, бірнеше жеке тұлға немесе тұтасымен іскери фирма жүзеге асыра алады. Алаяқтық басқа біреудің есебінен заңсыз немесе әдепсіз жолмен пайда табу мақсатында алдауды білдіреді. Қаржы саласында алаяқтық әртүрлі нысандарда болуы мүмкін, соның ішінде жалған сақтандыру талаптарын жасау, кітаптарды дайындау, сорғыту және демпингтік схемалар, сондай-ақ жеке тұлғаны ұрлау рұқсатсыз сатып алуға әкеледі. Алаяқтық экономикаға жыл сайын миллиардтаған доллар шығын әкеледі, ал ұсталғандар айыппұл төлейді және түрмеде отырады.

Алаяқтық фактілерді жалған ұсынуды білдіреді, мейлі маңызды ақпаратты қасақана жасыру немесе басқа жаққа жалған мәлімдеме берілмеуі мүмкін нәрсе алу үшін жалған мәлімдеме беру.

Көбінесе алаяқтық қылмыскер қасақана зардап шеккен адамның құрбанның алдауына жол беріп, оның құрбан етпейтіні туралы ақпаратты біледі. Негізінде алаяқтық жасаған жеке тұлға немесе компания ақпараттық асимметрияның артықшылығын пайдаланады; ақпараттарды қарастыру мен растаудың ресурстық құны алаяқтықтың алдын-алуға толықтай қаражат құюға тосқауыл қою үшін жеткілікті болуы мүмкін.Екі штатта да, федералды үкіметте де алаяқтық үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын заңдар бар, дегенмен алаяқтық әрекеттер әрдайым қылмыстық сот ісін жүргізбеуі мүмкін. Мемлекеттік айыптаушылар істі сотқа жіберу керек пе, жоқ па, соны шешуде маңызды шешімге ие, ал егер бұл тезірек және аз шығынға әкеліп соқтырса, бітімгершілікке келуі мүмкін. Егер алаяқтық ісі сотқа өтсе, қылмыскер сотталып, түрмеге жіберілуі мүмкін. Азаматтық істі қарауы мүмкін. Алаяқтық құрбандары қылмыскерден ақшаны өндіріп алу туралы талап қоя алады немесе ақшалай шығын болмаған жағдайда жәбірленушінің құқығын қалпына келтіру туралы сотқа жүгіне алады. Алаяқтық болғанын дәлелдеу қылмыскерден нақты әрекеттерді жасауды талап етеді. Біріншіден, қылмыскер маңызды факт ретінде жалған мәлімдеме ұсынуы керек. Екіншіден, қылмыскер бұл мәлімдеменің шындыққа жанаспайтынын білуі керек еді. Үшіншіден, қылмыскер жәбірленушіні алдауды көздеуі керек еді. Төртіншіден, жәбірленуші жалған мәлімдемеге сүйенгенін көрсету керек. Бесіншіден, қасақана жалған арыз бойынша әрекет ету нәтижесінде жәбірленушіге залал келтірілуі керек еді. Кәдімгі жеке ұрлаудың,  иелік етудегі алаяқтықтың және сабан сатып алушылардың  алдауының әртүрлі түрлері болып  табылады . Алаяқтық сақтандыру саласында да орын алады. Сақтандыру талаптарын мұқият қарау сонша сағатты алуы мүмкін, сондықтан сақтандырушы талаптың мөлшерін ескере отырып, неғұрлым нақты қарауды қажет ететіндігін анықтай алады. Мұны біле отырып, жеке тұлға шығындар туралы болмашы шағым жасай алады. Сақтандырушы талапты аз мөлшерде қарастырғаннан кейін, төлемді төлеуге шешім қабылдауы мүмкін.

Қазақстан Республикасында ең көп кездесетін қылмыстар қатарына Меншікке қарсы қылмыстар жатады. Оның ішіндегі ең қауіптілерінің бірі тонау қылмысы болып табылады. Өйткені тонау қылмысы өзінің жасалу әдісімен, яғни ашық түрде жасалатындығымен ерекшеленеді. Тонау қылмысын курстық тақырып ретінде зерттеу барысында оның қылмыстық құрамын, саралану ерекшеліктерін, басқа меншікке қарсы қылмыстардан өзгешеліктерін, субьектісінің ерекшеліктерін толық түрде қарастыру қажет. Тонау қылмысы қылмыстық құқықтың ерекше бөліміндегі қылмыстар қатарына көрсетілгенімен, оны қылмыстық құқықтың жалпы бөліміндегі көрсетілген негізгі белгілермен, қағидалармен байланыстыра отырып зерттелгені орынды болып табылады, өйткені жалпы бөлімнің нормаларын басшылыққа алмайынша ерекше бөлімнің нормаларын қолдану мүмкін емес. Меншiкке қарсы қылмыстар, оның iшiнде тонау қылмысы, оны өзiне ұқсас басқа қылмыстардан ажыратып дәрежелеу құқық қорғау қызметкерлерiнiң басты мiндетi болып саналады. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқықтық принципiнiң бiрi жауаптылықтан құтылмайтын принцип. Бұл принцип бойынша әрбiр кез келген адам лауазымдық түрде жауапты болады. Сондай-ақ, осы принциптiң жүзеге асырылуы құқық қорғау және құқық қолдану органдарына мiндет жүктейдi. Курстық тақырыпты зерттеу барысында тонау қылмысының нақты мазмұнын ашу, оның құрамының қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау басты мақсат болып табылады. Сонымен қатар, келтірілген залалдың қауіптілігін, мөлшерін де анықтап, соған сәйкесдәрежелеудің маңыздылығын атап өту қажет. Сонда ғана, бұл қылмыс түрінің құрамына ғылыми анықтама беріледі. Мәселенің өзектілігі мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі зерттеу мақсатын анықтайды. Курстық жұмыстың мақсаты – тонау қылмысына қылмыстық құқықтық сипаттама беріп, тонау қылмысы үшін көзделген қылмыстық жауаптылық ерекшеліктерін және осы қылмыстардың алдын алу жолдарын іздестіру. Тақырыпты ашу үшін төмендегідей міндеттер қойылған:тонау қылмысының теориялық негіздерін зерттеу, тонау қылмысын саралаудың тәжірибесімен танысу;тонау қылмысының құрамын қарастыру.Зерттеу объектісі: тонау қылмысының құрамын анықтау және қылмыстық жауаптылығын анықтау. Жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдар, Президенттің Жарлықтары, заңды тәжірибе, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі құрайды. Меншік кез келген қоғамдағы экономикалық қарым қатынастардың негізі болып табылады. Нарықтық экономика ең әуелі нарықтық құқықтық қарым — қатынастарды, соның ішінде меншіктік қарым-қатынастарды дұрыс реттеуді талап етеді. Сондықтан меншік қатынастарын жаңартуға, соның ішінде жеке мешікті дамытуға бағытталған көптеген заң құжаттары қабылданды. Меншікті реттеу Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастау алып, еліміздің азаматтық кодексімен, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру, тағы басқа заңдармен, нормативтік құқықтық актілермен жалғасын тапқан. Өкінішіке орай,меншікті реттейтін заңдардың арасында өзара қайшылықтары, шешімін таппаған қиындықтары да бар. Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабында “Қазақстан Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады. Конституцияның 26 бабында көрсетілгендей, Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншікте ұстай алады делінген. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 235-бабына сәйкес, заңды түрде алған мүлік болып – ол мүлікті дайындаған, жасаған, сатып алу-сату, айырбастау, сыйға тарту немесе осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде, мұрагерлікке алу жолымен, иеленген мүлік болып есептеледі. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1996 жылғы 25 шiлдедегi “Бөтеннiң мүлкiн ұрлауды саралаудың кейбiр мәселелерi туралы” №9 қаулысында
“ұрлық деп пайдакүнемдiк мақсатта бөтен мүлiктi осы мүлiктiң меншiк иесiне немесе өзге иеленушiсiне залал келтiре отырып айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына қайтарымсыз алып қоþ немесе айналдыру танылады. Бөтен мүлiктi алып қоþ немесе өзгенiң пайдасына айналдыру жасырын, және ашық түрде, алаяқтық және қорқытып алушылық жолымен, иеленiп алу немесе ысырап ету, қызмет бабын пайдалану жолдарымен де жүзеге асырылады” деп көрсетiлген. Тонау қылмысы белсендi әрекет арқылы жасалынады. Қылмыстың жасалу тәсiлi ашық түрде, яғни мүлiк иесi немесе иеленушi, сондай-ақ басқа адамдар кiнәлiнiң құқыққа қайшы әрекеттер жасап жатқанын сезiнедi, қылмыс жасаушы адам да осы жағдайларды көрiп-бiлiп тұрып , қылмысты әрекетiн жасайды. Кiнәлi адам жасырын түрде ұрлық жасау ниетiнде болып, оны жасау барысында көзге түсiп қалып, қылмысты әрекетiн одан ары жалғастырған жағдайда, жасырын түрдегi ұрлық ашық түрдегi тонауға ұласады. Бұл жерде кiнәлi адам өзiнiң көзге түсiп қалғанын сезiнуi қажет. Тонау материалдық қылмыс құрамына жатады, яғни бөтеннiң мүлкiн иеленiп, пайдалану, билiк ету мүмкiндiктерi пайда болған жағдайда ғана аяқталған қылмыс болып саналады. Бөтеннiң мүлкiн ашықтан-ашық ұрлауға бағытталған ниет, әрекет, егер ол толық жүзеге аспаса, тонауға оқталу болып табылады. Тонау қылмысы қасақана тiкелей ниетпен жасалынады және қылмыстық
жауапкершiлiкке 14 жасқа толған, есi дұрыс адам тартылады. Әрбiр қылмыс құрамында оның объектiсiн, объективтiк, субъективтiк жақтарын, және субъектiнi бейнелейтiн белгiлерi мiндеттi түрде болады. Қылмыс құрамы ұғымы теорияда нақты қылмыстардың түсiнiгiнен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгiлерi арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгiлерi мен элементтерiн сипаттап көрсетедi. Қылмыстық құқық теориясы әрбiр қылмыста болатын төрт түрлi мiндеттi элементтердi Қылмыстыңобъектiсiн қылмыстың объективтiк және субъективтiк жақтарын, субъектiсiн атап көрсетедi. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгiлердi көрсетедi. Кез келген қылмысты iс-әрекеттiң мәнiн ашу үшiн қылмыстың объектiсiн анықтаудың маңызы ерекше. Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы түсiнiктерi кеңiнен қолданылады. Осы белгiлерге орай кез келген қылмыстың құрамын осындай төрт түрлi түрлi элементтерге бөлiнедi. Осы элементтердiң әрқайсысы қылмыстың құрамдас бөлiгi болып табылады, сондықтан да осы элементтердiң бiреуiнiң жоқ болуы қылмыс құрамының мүлде және қылмыстық жауаптылыққа негiздiң де жоқ екендiгiн көрсетедi. Әрбiр iстелген қылмыс белгiлi бiр объектiге қол сұғумен қатар оған белгiлi бiр зиян келтiру қауiпiн туғызады. Қылмыстық заң нормасымен қорғалатын объектiге қылмыстың қолсұқпауы мүмкiн емес. Сондықтан да қылмысты қол сұғушылықтың объектiсiн дұрыс анықтаудың теориялық,
практикалық маңызы ерекше. Қылмытың объектiсiн дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бiр-бiрiнен, қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседi. Өйткенi қылмыстық-құқық қорғау объектiсiне әрқашан да өзiнiң мәнi мен дәрежесiне қарай ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Объектi маңызды болса соған сәйкес iстелген қылмыста қауiптi болып саналады, соған орай оны қылмыстық-құқылық қорғауда қатаң түрде жүзеге асырылады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық объектiсi деп қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Әрбiр iстелген қылмыс белгiлi бiр жағдайларда қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады. Сондықтан да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы объектiсi деп таниды. Бiрақ жалпы объектiнiң түсiнiгi бiр тектес нақты iс-әрекеттердiң ерекшелiгiн бейнелуде жеткiлiксiз болып табылады. Осыған байланысты қылмыстық ғылым теориясы қылмысты қол сұғушылықтың топтық және тiкелей объектiлерiн бөлiп, қарастырады. Топтық объект дегенiмiз — қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң
қорғайтын бiртектес немесе ұқсас қоғамдық қатынастардың белгiлi бiр бөлiгi болып табылады. Мысалы, қарақшылық, басқа бiреудiң мүлкiн ұрлау, тонау, оны алаяқтықпен алу, бiр топтық объектiге– басқа бiреуден мүлкiне меншiгiне байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмысты қол сұғуды бiлдiредi. Қылмыстың тiкелей объектiсi деп қылмыстық заң қорғайтын нақты қатынастарға бiр немесе бiрнеше қылмыстардың тура немесе тiкелей бағытталуын айтамыз. мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық- басқа бiреудiң меншiгiниемдену үшiн жасалады. Бұл қылмыстар бiр-бiрiнен объектiсi бойынша емес қылмыс құрамының бақа белгiсi- қылмыстың объективтiк жағының белгiлерi бойынша ажыратылады. Осы қылмыстардың да тiкелей объектiсi басқа бiреудiң
меншiгiнде болып табылады. Тiкелей объектi топтық объектiнiң бiр бөлшегi және ол қылмыс құрамының мiндеттi элементтерiнiң бiрi болып табылады. Тонау қылмысының топтық объектiсi жалпы меншiк болатын болса тiкелей объектiсi бөтеннiң қол сұғу болып табылады. Сонымен бiрге тонау көп объектiлi қылмысқа жатады. Сондықтан да оның қосымша тiкелей объектiсi болып жеке адамның денсаулығы, бостандығы да жатады. Қылмыстың объективтi жағының негiзгi белгiлерi қоғамға қауiптi iс-әрекет немесе әрекетсiздiк, қауiптi әрекеттен туындайтын қауiптi зардап,
қауiптi әрекет (әрекетсiздiк) пен қауiптi зардап арасындағы себептi байланыс, уақыт, орын, жағдай, тәсiл болып табылады. Қылмыстың объектив жағы қылмысты iстеген адамның мiнез-құлқының сыртқы көрiнiсiн бiлдiредi. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес ондай мiнез- құлық бiрiншiден қоғамға, екiншiден қылмытық заңға қайшы болуы керек. Iс-әрекет кез келген қылмыстың объективтiк жағы қажеттi белгiсi болып табылады. Iс әрекеттiң қауiптiлiгi құқық қорғайтын қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғу арқылы немесе қол сұғу қаупiн туғызу арқылы көрiнедi. Iс әрекеттiң қоғамға қауiптiлiгiнiң дәрежесiнен алдымен келтiрiлген зиянның
мөлшерi, қол сұғылатын объектiнiң құндылығы арқылы анықталады. Қылмыстық заңда көрсетiлген қылмыстардың басым көпшiлiгi әрекет нысанында жасалады. Аздаған қылмыстар ғана әрекетсiздiк нысанында жүзеге асырылады. Ал кейбiр жекеленген қылмыстар белсендi әрекеткүйiнде де немесе
әрекетсiздiк күйде де iстелуi мүмкiн. Мысалы: Тонау, қарақшылық тек қана белсендi әрекет арқылы жүзеге асырылады. Дәрiгерлер өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамай, ауру адамға жәрдем бермей, қауiптi зардапқа әкелiп соқтырып әрекетсiздiк, енжарлық жолымен қылмыс жасайды. Кiсi өлiмi белсендi әрекетпен де, кейбiр жағдайларды әрекетсiздiк жолымен де жасалуы мүмкiн. Қоғамға қауiптi iс-әрекеттер қоғамға зиянды өзгерiстер туғызуға соны болдыру қаупiн туғызады. Қылмыстық зардап бұл қылмыстық заңда көрсетiлген қоғамдық қатынастарға әрекет немесе әрекетсiздiк арқылы келтiрiлген зиян болып табылады. Келтiрiлген залалға қарай қылмыстың қоғамға қауiптiлiгi
анықталады, соған қарай дәрежеленедi. Мысалы, тонау қылмысында өмiрге және денсаулыққа қауiптi емес күш қолдану, iрi материалдық залал келтiру сияқты зардаптары көрсетiлген. Басқа қылмыстарды ауыр дәрежелi дене жарақатын салу немесе орта және жеңiл дәрежедегi зияндар келтiру т.б. залалдар көрсетiлген. Қылмыстық құқық принципi бойынша iс-әрекет пен қауiптi зардаптың арасында себептi байланыс болуы тиiс. Себептi байланыс әрекет немесе
әрекетсiздiк арқылы iстелетiн қылмыс құрамдарының мiндеттi белгiсi болып табылады және зардапты анықтауда, қылмысты саралауда үлкен маңызды ролін атқарады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінiң 20-бабында “тiкелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады” – деп қасақана қылмысқа анықтама берiлген. Сонымен қатар осы бапта тiкелей және жанама ниетпен жасалатын қылмыстарға анықтама берiлген. Ол бойынша “егер адам өз iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) қоғамға қауiптi екенiн ұғынып, оның қоғамдық қауiптi зардаптары болуының мүмкiн екенiн немесе болмай қоймайтынын алдан ала бiлсе және осы зардаптарың болуын тiлесе, қылмыс тiкелей ниетен жасалған қылмыс
деп танылады”. “Егер адам өз iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) қоғамға қауiптi екенiн
ұғынып, оның қлғамдық қауiптi зардаптары болуының мүмкiн екенiн алдын ала
бiлсе, осы зардаптардың болуын тiлемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не
бұған немқұрайлы қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.”– деп
көрсеткен. Сот-тергеу тәжiрибесiнде қасақаналықтың тiкелей және жанама ниеттерi олардың интелектуалдық және ерiктi мезеттерi арқылы ажыратылады. Өзiнiң әрекетiнiң немесе әрекетсiздiгiнiң қоғамға қауiптi мәнiн сезiну және сана- сезiмi арқылы сол әрекеттен туындайтын қоғамдық қауiптi зиянды болжау қасақаналықтың интелектуалдық мезетiн құрайды. Ал, болашақ туындайтын зардаптың болуын тiлеу немесе оның туындауына саналы түрде жол беру
ерiктiлiк мезетiн құрайды. Тiкелей және жанама ниеттер осы ерiктi мезеттерi
арқылы ажыратылып отырады. Тонау қылмысы субъективтiк жағынан қасақаналық тiкелей ниетпенен жасалынады, яғни субъект өзiнiң әрекетiнiң қоғамға қауiптi екенiн бiледi, содан қауiптi залал келетiнiн де бiледi және сондай қауiптi залалдың келуiн тiлейдi яғни, ол өзiнiң пайдакүнемдiк мақсатын жүзеге асыру үшiн тiкелей белсендi әрекеттер жасайды. Тонау қылмысының тағы бiр ауырлататын түрi-тұрғын, қызметтiк, өндiрiстiк үй-жайға не қоймаға заңсыз кiрумен жасалған тонау.
Тонау қылмысының бұл түрiн дәрежелеп қолдану барысында, тұрғын, қызметтiк, өндiрiстiк үй-жайларды, қойманың не екенiн, оларға не жататынын бiлу қажет. Тұрғын жай дегенiмiз адамдардың тұрақты немесе уақытша тұруына арналған немесе олардың демалуға, мүлiктi сақтауға, адамдардың басқа да мұқтаждықтарын өтеуге арналған (үй, балкон, әйнектелген дәлiз) құрлыстарды айтамыз. Адамдар тұруға арналмаған құрылыстар тұрғын жай деп танылмайды. Қызметтiк немесе өндiрiстiк үй-жай дегенiмiз адамдарды немесе материалдық игiлiктердi уақытша немесе тұрақты орналастыруға арналған құрылыстар болып табылады.