ӘЙЕЛДІҢ ОТБАСЫДАҒЫ РӨЛІ МЕН МАҢЫЗЫ

Шындығында, әлемде ешқандай тақырып әйел затындай кітап тақырыбы болған емес. Егер, керісінше, әйелдер әлемдегі ең аз танымал тіршілік иесі болып қала берсе, бұл ондаған мың жылдар бойы оны талқылап, айтқандардың әрқашан ер адамдар болғандығынан. Әрине, тек осыған негізделген ерлер мен әйелдер арасында қандай да бір поляризация жасау дұрыс болмайды. Өйткені қоғам деп аталатын нәрсе – тұтастық. Белгілі болғандай, отбасы ең негізгі, демек, ең маңызды әлеуметтік құрылым бірліктердің бірі болып табылады. Әрбір әлеуметтік құрылымда кездесетін отбасының кейбір өзгермейтін және әмбебап белгілері оның маңыздылығын ашатын дәлел болып табылады. Осыған байланысты халықтың жаңаруы жалғасатын, әлеуметтік мәдениеттің ұрпақтан ұрпаққа берілетін, баланың әлеуметтену процессі басталатын, физикалық және психологиялық қажеттіліктері қанағаттандырылатын отбасы секілді әлеуметтік институтта әйелдердің рөлі жақсырақ танылады. Өйткені, әйелдің пікіріне кеңеспесе де қоғам оны әрқашан ана, әйел ретінде анықтайды, бұл бұрыннан келе жатқан түсінік.

Неке мен отбасының көптеген түрлері ежелгі дәуірде, тарихта және түрлі жерлерде пайда болды. Бұлардың ішінде патриархалдық отбасының орны үлкен. Алайда, отбасыдағы теңдікке ерлер мен әйелдерге, яғни ата-аналарға міндеттерді тең бөлу арқылы қол жеткізуге болады. Бірақ қоғам – ұрпақтарды жалғастырып  оларға қамқорлық жасау және тәрбиелеу жұмысын анаға көбірек жүктейді.

Отбасылық одақ шеңберінде ер адамның еркіндігі әйелмен салыстырғанда әлдеқайда еркін. Әйел әрқашан жанқияр, адал және ана мен әйел ретінде жетістікке жетуі керек. Дегенмен, бізді толғандыратын нәрсе — ерлер мен әйелдердің биологиялық немесе психологиялық айырмашылығынан гөрі олардың әлеуметтік болмыстары мен ұстанымдарының айырмашылығы. Бұл басқалықты түсіну үшін бір-біріне ұқсамайтын тарихи әлеуметтік оқиғалардан көмек алуға болады. Осы себепті мұнда кейбір әлемдік мәдениеттер мен өркениеттердің әйелдерге деген көзқарасын қарастыру қажет сияқты.

– Грек өркениетіндегі әйелдер. Грек өркениетіндегі әйелдердің ұстанымы негізінен қазіргі әлемде қолданылатын отбасын түсінігінің негізі болып табылады. Грек өркениетінде әйелдердің көптеген заңды құқықтарға ие болмауы қоғамның оған деген көзқарасын айқындайды. Ежелгі Грецияда әйелдің сауда жасауға және қарыз алуға құқығы болмаған, ал оған әділетсіздік жасалған кезде ол өз құқығын соттан іздей алмаған. Солон заңдарына сәйкес, әйелдің үлесімен жасалған кез келген жұмыс заңды түрде жарамсыз болды. Егер күйеуі қайтыс болса, әйел мал – мүлікке мұрагер бола алмайды.

– Үндістандағы әйелдер. Белгілі болғандай, Үндістандағы қоғамдық өмір негізінен философиялық және діни нанымдарға сәйкес қалыптасқан. Қоғамдағы әйелдердің жағдайы да осы нанымдарға сәйкес қалыптасады деп айтуға болады. Үнді діндерінде әйелдердің қоғамдағы орны былайша түсіндіріледі: қыз бала кезінде әкесіне, жас кезінде күйеуіне және жесір қалған кезде ұлдарына тәуелді болуы керек. Әйел ешқашан тәуелсіз болуға тырыспауы керек.

– Түркі халықтарындағы мұсылман әйелдер. Түркілердің әлеуметтік өмірі, олардың отбасы мен әйелдерге деген көзқарастары исламға дейін және исламды қабылдағаннан кейін таңқаларлықтай ерекшеленеді. Кейбір өзге жағдайлар болғанымен, жалпы исламға дейінгі кезеңдегі түркілердің өмірінде әйелдердің маңызы зор. Әйел ер адаммен тең дәрежеде дерлік. Басқаша айтқанда, ежелгі түркі халқында әйел ер адамның көмекшісі болып табылады. Ер адамның әйелге қатысты зорлық-зомбылық көрсетуі түркі тілдес халықтарда бұрын-соңды болмаған оқиға. Түркі әлеуметтанушылары исламнан кейін түріктердегі әйелдердің оған қарсы ұстанымы өзгерді, әйелдер екінші орынға түсіп, құндылығын жоғалтты деп есептелінеді. Бірақ бұл жағдай, әрине, себепсіз емес. Шындығында, әйелдердің қоғамдық өмірде, қоғам алдында, ерлер алдында қорлануының себебі исламның өзінде емес. Оның себебі – кейбір діни түсіндірмелердің дұрыс жасалмауы, яғни діни радикалды топтардың ұстанымы. Мысалыға әйелдердің үйде қаматылып, қоғамдық өмірге тыйым салынуының тағы бір себебі – түркі тілдес халықтардың араб және иран мәдениеттерінің ықпалына түсіп, осы әдет-ғұрыптарды ұстануы.

Әйелдер идеяларымен және еңбегімен қазіргі қоғамның әлеуметтік өмірінде өздерін көрсету керектігі сөзсіз. Бірақ қоғам әйелді жалғыз қалдырмауы керек, оны шеттетпеуі керек. Жұмсақ тілмен айтқанда, әйел бүгінгі күнге дейін қолданылып жүргендей,  тек үйде маңызды тақырып болып қала береді. Қазіргі қоғамдағы жалпы тенденцияларды ескере отырып, әлі күнге дейін өз өмірлерін үйдің төрт қабырғасында өткізетін әйелдер бар.

Отбасыда ананың әлеуметтік жүйеде тұлғалық жүйесі бар. Ана болу мәртебесі – бұл әлеуметтік жүйе. Бұл аналық жүйесі  басқа әлеуметтік жүйелерге қарағанда үстемдік ете алады.

Әйелдер және олардың некедегі рөлі әлеуметтік мәдени әсерлермен қалыптасты. Әйелдің отбасындағы орнын әртүрлі нанымдар мен мәдениеттер арқылы анықтау шын мәнінде әйелдің пассивті субъект болып табылатынын және өз ұстанымын өз бетінше анықтай алмайтынын баса көрсетеді. Осы себепті әйел кейбір дәстүрлі және әлеуметтік кодекстерден арылу арқылы отбасындағы және некедегі орнын анықтауы керек. Бала туудың белгілі бір биологиялық жасы болғандықтан, әйелдер тиісті жасқа дейін тұрмысқа шыққысы келеді. Бұл әлеуметтік қысым дұрыс емес некеге, дұрыс тәрбиеленбеген балаларға, ажырасуға және тіпті әйелдерді өлтіруге әкеледі. Әйел, ең алдымен, қоғамды құрайтын екі жыныстың бірі және ол жеке тұлға. Әйелдердің патриархалдық мәдени кодекстерімен білім беру құқығынан айырылып, қоғамдық саладан және іскерлік өмірден алшақтатылып, үйде қамауда отырған және тек бала күтіміне жауапты болғандығы әйелдің серіктесіне экономикалық тәуелді болуына әкеледі. Ерлердің ар-намыс түсінігі де әйелдерді әрқашан ашық нысанаға айналдырады. Дәстүрлі қоғамдарда әке үйіндегі қысым үйленгеннен кейін күйеуінің үйінде де жалғасуда.

Әйел мен ана болудан бұрын әйелдердің басымдығы-мамандыққа ие болуы қажет. Проблемалары бар некедегі әйелдер экономикалық тәуелді болғаны үшін жұбайынан ажыраспайды және некелерін сақтауды жалғастырады. Әйелдер зорлық-зомбылыққа ұшыраса да, балаларын осы қатыгез ортада тәрбиелейді. Бұл үлкен әлеуметтік мәселе. Отбасы әлеуметтік құрылымның ең маңызды институты болғандықтан, алдымен отбасы құрылымы мен түсінігі өзгеруі керек. Бұл түсінік тек білім беру арқылы ғана мүмкін болады. Тиісті білім алған ерлі-зайыптылардың некелері болашақ ұрпақ үшін тұрақты және сау бола алады.

А.Өмірбек

Түркістан облысы дін істер басқармасы

«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ

социолог маманы