ШЫМКЕНТ ТАРИХЫ: ҚАЗБА ЖҰМЫСТАРЫНАН КЕЙІНГІ ҚҰНДЫ ДЕРЕКТЕР 

Шымкент – көне қала. Көне қалаға 2200 жыл шамасындай уақыт болғаны ЮНЕСКО шеңберінде мойындалып, бекітілді. Әлбетте, біздің жыл санауға дейінгі ІІ-ІІІ ғасырларда бұл арада қабырғасы мығым, базары қайнаған ірі шаһар бола қойған жоқ, бірақ отырықшы елді мекеннің тұрғаны анық.

Оған қолайлы климаты, қысы-жазы толассыз ағып жатқан тұп-тұнық Қошқарата өзені, оның жағасында егіншілікке ыңғайлы құнарлы топырақты алқабы, сауда жасауға ыңғайлы географиялық орналасу жағдайы да бар. Қазіргі мегополистердің біріне айналған үлкен қаланың іргетасы сол ескі елді мекеннен бастау алып отыр. Пікіріміз жалаң болмасы үшін деректермен шегендейік.
Тарихшылардың барлығы дерлік Шымкент тарихы қозғала қалса, 1419-1425 жылдар аралығында парсы тілінде жазылған Шараф ад-дин Яздидің «Зафар-наме» («Жеңіс кітабы») жылнамасына соқпай өтпейді. Өйткені, Шымкент жайлы жазба әдебиеттерде кезігетін жалғыз дерек сол. «Зафар-намеде» Шымкент (1425 жылы) «Сайрам маңындағы ауыл» деп аталып қалады. Ал, Түркістан өлкесін зерттеуші А.Добросмыслов өзінің 1912 жылы жарық көрген, сауалнамалық ақпарат пен этнографиялық деректерге сүйене отырып жазған «Сырдария облысының қалалары (Қазалы, Перовск, Түркістан, Әулиета, Шымкент)» атты еңбегінде В.В.Бартольдқа сілтеме жасай отырып, Шымкент қаласының XII ғасырда болғанын айтады. Ол жергілікті тұрғындардың сөзін алға тартып, ХІІ ғасырға тән сәулет ескерткіші – Қожа Ахмет Ясауидің замандасы болған әулие Дәруіш ата (Баба-Дервиш) кесенесі Шымкентте, демек қала сол кезде де болған деп ой түйеді. Ол кесене қазіргі Айгүл аялдамасының тұсындағы көпқабатты тұрғын үйлер 1980 жылы салынуына байланысты бұзылып кетті. Міне, Шымкент жайлы әр түрлі жазба әдебиеттерде ХІV ғасырдан бастап, ХІІ ғасырларға дейін тереңдеп жатыр. Одан тыс, қытай жазбаларында қазіргі Шымкент тұрған жерге сәйкес келетін қала жайлы дерек бар. Қытай жиһанкезі Сюань-Цзянь «Батыс өлке туралы жазбалар» (б.з.д. 629 жыл) дейтін жолжазбасында Сайрам жанындағы елді мекеннің аты аталады. Көріп отырғаныңыздай, қаланың жасы туралы ортақ пікір болмады. Ғалымдардың көбі «Зафар-наме» ақпаратына сілтеме жасағанын байқауға болады.
Бізге жеткен жазба әдебиеттерде қала атауының қалыптасуына қатысты әр түрлі нұсқалар кезігеді. Мысалы, «Зафар-намеде» қала аты «Чаманкент» және «Чимикент» түрінде айтылады. Бұл туралы өзбек ғалымдары А.Ахмедов пен Х.Боббековтың аудармасынан: «Бахрам Жалайыр Сахибқыраннан рұқсат сұрамай, Ташкенттен Жета жасақтарымен Сайрам жағына қайтып келіп, Чаманкентке жол тартты» деп оқимыз. С.Волин бұл хабарды Али-Яздидің Калькутта қаласынан шыққан басылымынан былай деп аударған: «..Бехрам Джелаир Тимур мен Кейхосровтардың рұқсатынсыз Джет әскерімен Ташкенттен Сайрамға шықты. Темір мен Кейхосровтың арбалары Беһрамда болғандықтан, олар өз адамдарымен (оның артынан) сол жаққа қарай аттанды. Сайрамға келгенде олар арбаларын ауылдан тапты. Бұл жағдайлар Чимикентте әлі де сұрақтардың бар екенін көрсетеді».

Тарихи шындық ашыла түсу үшін тек жазба деректерді парақтау жеткіліксіз, хронологиялық мәліметтің күші оған жете бермейді. Оған көмекке археология дейтін нақты ғылым келеді. Шымкент қалашығы аумағында атқарылып жатқан археологиялық қазба жұмыстарының соңғы мәліметтері біраз жайттың бетін ашты.
Соңғы кездері қаланың пайда болуы кезінде алынған 2200 жылдық дата Шымкент қаласы бойынша нұсқаулықтарда, анықтамалық басылымдардың әртүрлі карта-схемаларында көрсетіліп жүр. Алайда, дереккөздердегі қаланың алғаш рет айтылуы оның сол кезде пайда болғанын білдірмейді. Қала өмірінің басталуы туралы сұраққа тек археологиялық зерттеулер ғана жауап бере алатыны анық. Сондықтан, археологияның қалалардың жасын анықтаудағы рөлі орасан. Осы тәсіл арқылы Самарқанд, Бұқара, Ходжент, Ташкент, Қазан қалаларының жасы белгілі болды.
Ал, Шымкент қалашығын археологиялық зерттеу жұмыстары басталып, біршама жұмыстар атқарылғаны жалпыға мәлім. Археологиялық деректерде Шымкент қалашығы жайлы деректер ерте заманнан ірі қала орталықтарына тән болды. Ежелгі Шымкенттің қирандылары ХІХ-ХХ ғасырлардағы қаланың қарқынды өсуі кезінде тез жойылды. Сонымен бірге, көне қала цитаделі деп аталатын археологиялық ескерткіштің шеткі бөлігі қираған. Қазіргі уақытта маңызды орталықтағы нысан ретінде мұнартып тұрған Шымкент қалашығы мен Цитадельдің шахристаны салыстырмалы түрде шағын, 4 гектарды құрайды. Осында жүргізілген 2003 жылғы ең алғашқы ауқымды зерттеулер Шымкент қаласы XIV ғасырда пайда болды деген пікірді бірден жоққа шығарды. Ғимараттың жоғарғы горизонттарында «әл-Махди» атымен V ғасырда соғылған «Бұхар-Худат» түріндегі монета, VII-IX ғасырлардағы ерте ортағасырлық қыш ыдыстар, ХІ-ХІІ ғасырлардағы «қарахандық типтегі» керамикалық бұйымдар табылды. Осылайша, Шымкент қалашығының барлығы стратиграфиялық қазбалардың қонысына айналды. Осы жерде археологияда «стратиграфиялық зерттеу» деген нені білдіретінін нақтылауымыз керек. Стратиграфия – белгілі бір археологиялық нысанның мәдени қабаттарын зерттеу. Былайша айтқанда, адам өмір сүру кезеңінде барлық тұрмыстық заттар (органикалық және бейорганикалық қалдықтар, оның ішінде сәулеттік және археологиялық құрылыстар ретінде), бір жерде жинақталады. Осылай жинақталған мәдени қабат бірте-бірте биіктігі бірнеше метрге жететін үлкен төбе пайда болады. Археологтар табылған артефактілер мен мәдени қабаттың әр сүйемін сантиметрмен кесіп, бекітіп жатты. Сантиметрлер шифрланған, нөмірленген және зертханада зерттелген. Адамның қолы тимеген төменгі қабат археологияда «материк» деп аталады, ал оның үстіндегі мәдени қабат заттар ескерткіштің пайда болған күнін береді. Осылайша, Шымкент қалашығының аршылған мәдени қабаттарының қалыңдығы 14 метрді құрады. Шымкенттің ең төменгі қабатынан табылған заттардан б.з.д ІІІ ғасырдың аяғы мен б.з.д. II ғасырдың басына жататын керамика кешені құрастырылды. Бұл цилиндр пішінді ыдыстарда, қазандарда жасалған дөңгелек пішінді қызыл бұрышты тостағандар көне Соғдының урбанизацияланған қоныстарына тән. Мұндай керамика біздің дәуірімізге дейінгі ІІ-І ғасырлардағы Самарқандтың (Афрасиаб қалашығы) қала мәдениетінде ұқсастықтар табады. Бұл Самарқанд пен Оңтүстік Қазақстан арасындағы байланыстарды көрсетеді. Стратиграфиялық шұңқырдың қабаттары біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдан бастап, Орталық Азияда үстемдік құрған Грек-Бактрия мемлекеті кезеңін, оның шығысындағы орталығы Сырдария бойында болған Кангюй мемлекеті тұсындағы қала тарихын көрсетеді. Ал, Кангюй мемлекеті туралы алғашқы мәліметтерді б.з.д. II ғасырда Қытай саяхатшысы Сюан-Цзяньнің жазбаларынан табамыз. Ал, жоғарыда Отырар-Қаратау мәдени сюитасына VI ғ. жатса, бұл қабаттар б.з.д. І ғасырдан қалған мәдениет материалдарымен іргелес болды. Сонымен, Шымкенттің қала типіндегі елді мекен ретінде пайда болуы II ғасырға жатады.
Ескерткіштің стратиграфиясы қаланың экономикалық құлдырауға ұшырауы, әлеуметтік жағынан тығырыққа тап болуы, әскери іс-қимылдардың ойсырай із қалдыруын да көз алдыңа елестетуге мүмкіндік береді. Мәселен, Шымкенттің барлық жерінен өрт ізі пен жарылғыш заттар, жебе ұштары түріндегі қарулар табылды. Бұл кезең болса, бізге арабтар мен саманилердің жорықтары арқылы таныс. Олар Оңтүстік Қазақстан аумағына баса көктеп кіріп, сол кездегі Оңтүстік Қазақстанның орталық қаласы болған Исфиджаб-Сайрам қаласын алған. Сол жылдары Испиджаб және оның айналасы мұсылмандықты қабылдап, исламның орталығына айналды. Сол кездегі Исфиджаб маңында бірнеше ортағасырлық қала шоғыры болған. Оның ең үлкені – сөзсіз Шымкент. X ғасырдағы араб географы Әл-Мақдиси Исфиджаб туралы былай деп жазды: «Бұл даңқты шекаралық қамал және иман үшін болған соғыстың орны. Олар егіннің бұзылуын білмейді және хараж төлемейді». X-XII ғасырларда Шымкенттің төңерегіндегі рабадтар кеңейген. Олар Қошқар ата өзенінің бойын жағалап бірнеше шақырымға созылды. 2004-2005 жылдары Шымкент рабадтарының ауданын нақтылау мақсатында 4 стратиграфиялық шұңқыр жасалды. Белгілі болғандай, рабадтар қазіргі ескі қаланың орнында орналасқан. Қазба барысында бірнеше археологиялық материал табылды, бұл қала аумағындағы шахристаннан да асып кеткенін және шамамен 300 гектар аумақты алып жатқанын көрсетті. Көне Шымкенттің рабадтарының үстіне қазіргі заманғы тұрғын үй кварталдары тұрғызылған.
Аудандар бойынша археологиялық стратиграфия жасалды. Жұмыстардың нәтижесі жоғарғы құрылыс горизонтының жабылмаған бөліктері негізінен XVIII-XIX ғасырларға жататынын көрсетті. Шахристанның оңтүстік және батыс қорғаныс қабырғалары зерттелді. Ескерткішті зерттеумен қатар, экспедиция кіреберіске дейін созылған кең ашық дәліз секілді жерде де қазба жұмыстарын жүргізді. Қорғаныс қабырғаларына әр түрлі үй-жайлар: тұрғын үй және шаруашылық қажеттіліктері үшін салынған қосалқы құрылыс нысандары іргелес жатқаны анықталды. Табылған заттар ішінде ХІХ ғасырдағы тұрмыстық заттар мен қару-жарақтар бар, көптеген мылтық оғы мен зеңбірек оқтары, әртүрлі өлшемдегі ядролар табылды. Олардың дені Қоқан гарнизонының зеңбіректеріне жататыны сөзсіз, мылтық оқпандарының көлемі калибрлілігі жағынан Оңтүстік Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейі қорында сақталған қаруларға сәйкес келеді. Шымкент қалашығының жоғарғы құрылыс горизонтында жүргізілген археологиялық зерттеулер 1864 жылдың қыркүйегінде қаланы орыс әскерлері басып алғаннан кейін цитадельдің сыртқы қорғаныс қабырғасының жалпы схемасы болмағанымен, бекіністің ішкі бөлігі гарнизонның қажеттіліктеріне бейімделгенін көрсетті. Ал, қаланың шахристан бөлігіне түбегейлі өзгерістер жасала отырып, қайта өңдеуден өтті. Мысалы, ең алдымен мұнаралар тегістелді немесе оларға бөлмелер қосылды. Мұны әскери қызметкерлер үшін пайдаланылды деп шамаланатын батыс қорғаныс қабырғасынан байқауға болады. Бекініс орыс гарнизонына, ал цитадельдің өзі әскери госпитальге айналғанын бүгінгі бізге Гейнстің жазбасы жеткізді. Осы тұстан бастап Шымкент қалашығының материалдық мәдениетінде өзгерістер орын алған. Жергілікті керамикалық бұйымдармен қатар зауыттық өндіріс өнімдерінің қалдықтары жиі кезіге бастайды.
Міне, көне Шымкенттің екі қайнар көзін: жазба және археологиялық деректерін қатар парақтадық. Бірін-бірі қуаттап, толықтыра түскен қос қайнар ғылымның күші Шымкенттің жасын анықтауда көп септігін тигізді. Осы қысқа ғана келтірген мәліметтерімізден-ақ қаланың ежелгі заманнан бастап кешегі орыс патшалығы басып алған тұсқа дейінгі небір қилы заманның куәсі болғанын бағамдаған боларсыз.
Шымкент қалашығын зерттеу әлі де жалғасуда. Ортағасырлық бекінісі бар Шымкент қалашығы толық қалпына келтіріліп, қайта құрылып, Ұлы Жібек жолы бойындағы негізгі тарихи-танымдық туристік бағытына айналып отыр.

Нұржамал МЕДЕТБЕКОВА,
«Шым-қала» тарихи-мәдени кешенінің ғылыми қызметкері