ӘЛІ ДЕ БОЛСА ІЗДЕНІС КЕРЕК

429

Бұл жазып отырған әңгімеміз, бір жағынан, естелік, екінші жағынан өзгелерге ой салу. Осы сияқты естеліктерден, әрине, шындық туады. Әлі де болса, Қажекеңнің өмірі, қызме­ті жөнінде мағлұматтар сарқылған жоқ. Бір жолы «Алатау» демалыс үйінде жатқанымда «Пионер жазы» киножурналының 4-ші нөмірінен («Пио­нерское лето», киножурнал, №4) И.Поддубныйдың туған еліндегі пионер лагерінде балалардың қалай демалып жатқанын көріп отырсам: бір топ палуандар (Петербургте түсірілген болар), арасында И.Поддубныйдың өзі, біздің Қажымұқан және қаз-қатар тұрған палуандар бар. Бұл көрініс бұрын көріп жүрген киноленталарда кездеспеген. Іле-шала Ә.Тарази­ға телефон шалдым. Ол кезде Ә.Тарази Қазақстан Кинематографистер ода­ғын басқаратын. Тапты ма, жоқ па, білмеймін. Бір зерттеушілер Қаже­кең ресми чемпионатқа қатыспа­ған, цирктің маңайында ғана жүрген деседі… Ал мен 1939-40 жылдары үйіне барып жүргенде мойынға салып жүретін (сол уақыттағы мода) жеңіл жібек шарфты көргенмін. Сондағы: «Чемпиону мира, Ташкент» деген алтындатып жазған әріптер әлі көз алдымда. Ал осы мақалада жарияланып отырған фотосуреттерді көргеннен кейін Қажекең ресми жарыстарға қатыспады, цирктің маңайында ғана жүріпті деп кім айта алады екен?
Медальдарымен түскен фотосу­рет Қазақстан Республикасының ха­лық әртісі, белгілі биші Шара Жиен­құлованың мұрағатынан алынған.
Осы кезге дейінгі естеліктерде, Қажымұқанмен кездесіп, өздерінің көрген-білгендерін жазғандардың ішінде Ә.Тәжібаев, С.Мұқанов, Ш.Жиен­құлова, Д.Әбілев, тағы бас­қалар болды. Бұлардың бәрі – қуғын-сүргіннен аман қалғандар. Сол 30-40-ж.ж. айдауға ұшыраған белгілі зиялы қазақ азаматтарының Қажекеңмен дос болғандығын еш­кім жоққа шығара алмайды. М.Дулатовтың Омбы жағын­дағы мадияр-қыпшақтардың ара­сы­на Қажекеңнің келіп қоныстануына се­­беп болғанын айттық. Сол кезде Омбы­ның дәл өзінде жүрген А.Байтұр­сынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұма­баев, тағы басқаларының естеліктері болуы тиіс. Бір кезде олардың аузын аштыртпадық. Қазір мүмкіншілік мол, ізденсек көп деректер шығып қалатындығына сенімдіміз. Қажекең хақында қазақ зиялыларының ес­теліктерімен бірге қазақстандық орыс азаматтарының мұрағаттарын, жазып кеткен мақалаларын, очерк­терін іздеген жөн деп ойлаймын. «Простор» журналында (2005 ж. №9) Қазақстанның тумасы, Ресейдің белгілі жазушысы Леонид Мартынов «Дуэльный кодекс» деген әңгімесінде 1919 жылы Қажымұқанмен Омбыдан Семейге дейін пароходпен екі орындық каютада болғанын, ол кісі­нің кішіпейілдігін, қамқоршылдығын айта келіп: «В этой поездке на борца несправедливо обрушилась досада пассажиров, когда пароход сел на мель» дейді. Пароходтың үстіндегі халық естері шығып, не істерін білмей, жәбірленіп, тектен-тек Қажымұқанға: «Что вы тут стоите! Из-за вас и сели на мель» деп ренжиді. Одан әрі жазушы әңгімесін былай жалғастырады: «Великан повел себя достойно. Взглянув с презрением на кричавшего он неторопливо обернулся и медленно зашагал по палубе по направлению корма. Сделав несколько шагов он обернулся и молча, но властью махнув рукой, явно приглашая всех остальных последовать за собой. Вся орава хлынула вслед. И, что самое забавное, к тому моменту как чемпион мира достиг кормы, пароход бешено заработав колесами, задним ходом снялся с мели». Әр уақытта халық арасында аты кеңінен тараған жазушы өзінің аузынан шыққан, жазған сөзіне өте жауапты қарайтыны белгілі. Соны еске салсақ, Л.Мартыновтың: «…Как чемпион мира достиг кормы…» дегенінен сол 1919 жылы Қажекеңнің әлем батыры атағына ие болып жүргені байқалып-ақ тұр. Осы әңгімесінде «чемпион мира» деген сөзін бес рет қайталайды. Өкінішке орай, Қазақ Автономиялы Республикасы сегіз жыл өткізіп, 1927 жылы ғана, оның өзінде «Әлем батыры» емес, «Қазақ даласының батыры» атағын әрең берген сияқты.
Л.Мартынов сияқты аяулы азаматтар, Ертіс бойында туып-өскен, сол кезде өмір сүрген Павел Васильевтің, Антон Сорокиннің, Всеволод Ивановтың, тағы басқаларының Қажекең жөнінде жазғандары болуы мүмкін.
Төменгі Новгород, Петербург, Қа­зан, Мәскеу, Орынбор, Ресейдің басқа қалаларындағы мұрағаттар деректерге өте бай. 1935-36 жылдары сол жерлерде шыққан газеттерден Қажекеңнің пор­третімен жарияланған мақалалар­ды да өз көзіммен көргенмін. Одан қалды, сол жылдары Новосибирскіде қазақ тілінде шығып тұрған («Сибкрай» қазақтарына арналған) газет жергілікті халықтың өмірін, келешекке деген талпынысын, тарихи уақиғаларды, белгілі азаматтардың өмірін көрсетуге атсалысқан. Ұмытпасам, сол газеттің аты «Қызыл ту» деп аталатын. Ұйымдастырушысы, бірінші редакторы белгілі қазақ жазушысы Ғабиден Мұстафин болған. Дихан Әбілев Баян­ауылынан Алматыға көшіп бара жатып Ғабиденнің сұрауымен жолшыбай Новосибирскіге қалып, бір жыл сонда газет қызметкері болып жұмыс істеген. Ақырғы редакторы Әбдірашит Шалабаев деген азамат болатын.
Қажымұқан туралы аз айтылған жоқ, оны елі танып отыр. Бірақ палуанның толық тұлғасын, бейнесін, өмірін әлі жете білмейміз. Бұл ұрпаққа керек өнеге ғой. Сол себепті осыны ел болып қолға алса, жаңа кітаптар жазылып, С.Қожықовтың фильмінің жал­ғасы түсірілсе болар еді. Бізде толық­қанды өмірбаяндық («ЖЗЛ» сияқты) кі­тап­тар да жоқ. Өз ұлтымызды өзіміз толық танымай отырмыз. Біз Қажымұ­қанды осы уақытқа дейін 1871 жылы туған деп келдік. Тіпті энциклопедияда да солай жазылған. Кейін анық­талғандай, көзі тірі куәлардың рас­тағанындай, ол кісі 1883 жылы туған.
1983 жылы Қажекеңнің туғанына 100 жыл толды. Бүкіл Қазақстан болып аузымызды ләм деп ашпадық. 1993 жылы да үн-түнсіз қалды. Зиялы азаматтар осы мәселені көтеріп, 2013 жылы Қажымұқанның 130 жылдығын тойласақ, қазақ халқы үшін үлкен мақтаныш қана емес, ұрпақтар үшін өнеге болар еді.

 

Қалиәкпар Әміржанов,
Қазақстанға еңбегі сіңген дербес зейнеткер,
мәдениет­танушы, ҚР мәдениет қайраткері